ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

По сандакот одеа неколку мажи и стари жени, преврзани во црни шамии, роднини на покојникот.

- Смртта не прашува! - додаде вториот.

Беше како карпа. Цврста и полна со живот.

Расчекорена меѓу кофата полна со валкана вода, никогаш не ја соблекуваше црната шамија.

Постојано беше во црно со црна шамија на главата. И зиме и лете.

— Е, море бег, пет даду и јас. Не можа да се дела од село и селани — одговори со натажен глас Трајко.

Кога ја одврза црната шамија и светнаа златните лири, Арслан задоволно ги протрлка дланките од своите меки раце и го опомена Трајка да не ги брои: — Брак, коџабаши, брак!

Како низ лут чад што штипе во очите, пред поткосените коленици му се прелеваа една во друга некои сцени препознатливи, а далечни: замрсено клопче од отуѓени луѓе со забавени движења што плетка нешто во безгласна кавга каде да се легне мртовецот - дали да остане на троседот или да се испружи на масичето со висната глава и подвиткани колена додека да дојде нарачаниот ковчег; помалиот син, Гоце, кого не можат да го одвојат од постариот и кој не само што му ја стиска туку и му ја тресе раката, постојано повторувајќи „бате, бате” во пуста надеж дека некако ќе го разбуди; жена му, не помирена ами умртвена од смирувачките средства, веќе забрадена во црна шамија, одеднаш остарена, преполовена и смалена, стопена како грутка снеговна на дланка, со прачки од раце во празниот скут; свеќата што гори над дамкосаното чело на Нако, што станува восочно до проѕирност; миризбата од козметиката на снаата, нешто меѓу темјан и колофониум; мувла од пештерска црква, а сè во мансарда од новоградба; испиени лица на светци од икони а само смртни грешници со подуени модрини под очите.

Скаменети скраја од џадето, што секој ден беше ден на плачење, загледани во планината, што секој ден ни беше планина на плач, стоевме улуглави со очите и образите покриени со црните шамии... и така чекавме секој ден...

Така при запалени боринки се собиравме во една одаја сите што бевме останати во селото, ги одврзувавме црните шамии, врз нив ги стававме кадрата на нашите дечки и ги гледавме, им шепотевме, а тие само не гледаа и не гледаа, а ние со шепот им зборувавме и со лесен допир, со прстите им галевме образи и чела, со болно навлажнети усни им бакнувавме очи, а тие само не гледаа и само молчеа.

Со нем поглед и со симнати црни шамии се збогуваат со оние кои одат на бој, а потоа толпата, забрадена со црни шамии, се разбранува и полека кинисува удолу.

- Така беше - велеше мајка Фимка, бришејќи ја натежнатата солза со крајчето од црната шамија...

Јас побрзав внатре во куќата, плашејќи се Вера мене да не ме праша која беше таа жена со црна шамија на главата.

Спроводниците од началството настојуваа што побргу колоната да тргне; жените одеа по колоната, заграбуваа вода од езерото и стркаа по нив за живо-здраво враќање дома, зашто знаеја: по секоја војна, во селото црни шамии се носеа и се раѓаа посмртчиња.

Пред неа одеа три божји крста, а зад неа гологлави мажи и забрадени жени во црни шамии.

А кога пак ќе се врати, ќе го пречекам со раце празни и забрадена со црна шамија...

И кога пак пред Митровден се врати домаќинот мој, и кога пак го пречекав со очи згаснати, а црната шамија ветерот ми ја разврза, па ми ја здогледа косата со срма прошарена, ми рече: - Не е до тебе, Ѕвездо моја, предвреме згасната... по многу години ми го кажа името моминско - невеста Петреица според името негово - обезимена - се смраморив.

Во дворот го пречека мајка му завиткана со црна шамија.

Подбрадена со една црна шамија, едно палтенце подебелко да не ѝ студи, место опинци обула чевли, со танки чорапи — небарем на бања ќе оди.

Ја виде и жената по маската, подврзана во некаква црна вреќа, со црна шамија подбрадена, па си вели со умот: „Види а, вретенарката една, шо к'смет имала: од Стоанка да ѝ кине злати алишча.

— И почна да си ги брише солзите со црната шамија, која беше знак на преголема жалост.

Кога ќе ги врзе трите камчиња, 2) трици од брашно или дрво под бичкија, 3) лош човек — трица трнка — растение со многу трнје троска — остатокот од железото што останува после горење на железото трпезница — долга софра — трпеза тук — салото што се топи од сланината кога се јаде само пржена тукче (деминутив од тук) туткан — будаличка, завапкан тутне — да помине овој бел век ќаа — чорбаџија што пасе туѓи овци со кирија на руга ќатипче — писарче ќедер — штета ќерал — дел од куќата (шпајз, мусандра) ќеше — сакаше ќешки — само . .. ќилим — црна шамија за на глава ќулка — детска горна облека со ќулавче ќурдија — машка облека — елек ќурче — легинско фустанче угич — брав што оди пред овци, специјално острижен уѕур — од досада од бес, од што нема што да прави укрилам — заштитам улишам — правам со некаков дефект, без нешто што треба да го имам улка — утка, будала, глупа жена уложје — кошулицата по раѓањето на дете или животно уми се — се мисли, се чуди Уќумат — околиска власт ушчип — мена на месецот кога се подјадува фарк — итер, мајстор, ербап, снаодлив човек филџан — чаша за кафе фудбал — гордост, на големо оди „фудул" — големџија цврцнат — поднапиен цинкам — се ењавам, стенкам црквар — што оди или не оди в црква црнгалест — калеш човек, жена црнило — во случајов мажот или жената е црнило на другиот сопруг цулувци — спуштена коса над уши и потсечена до под брада Чебрен — манастир крај реката Црна чеда шарени — мешани деца машки и женски чекулец — дел од самарот за кој се закачува ортомата чело — почесно место на софрата чепкам — волната се чепка пред да се влачи честица — дел од просфората од која се вади литургија чисти понеделник — понеделник по поклади за Велигден чмеам — полека вријам.

Се промени Доста, се наконти. Врза бел тулбен место нејзината црна шамија. Алови кистови, алови прегачи, алови чорапи... Оваа ли е преѓешната Ѓупка!

Се појави на средкуќи една сенка, по „ѓупски“ облечена, главата преврзана со една црна шамија; ни прцле тама, ни кркми, ни цулувци, ни појас, ни саѓија, ни гуна!

По неа влезе Анѓа? младо девојче – селанче, во мариовска облека, со црна шамија подбрадено.

Сега кога ми дојдовте вие, се сетив оти она што таа беше во нова црна шамија.

Мајка му, преврзана со црна шамија, истрча надвор и изненадено праша: - Втаса ли, мој мајкин домаќин?

Сама! Сама, меѓу толку луѓе кои споделуваат иста судбина.

Нејзиното чекање бели книги од Ристо и радосни вести за Ристо заврши со писменцето што ѝ го даде Пандо.

Улуглави, едни мавтаа со црните шамии и капи, други си ги бришеа солзите и си ги криеја лицата со црнината што ја држеа в раце.

Ни рекоа да не зборуваме.

Со нем поглед и со симнати црни шамии се збогуваат со оние што одат на бој, а потоа толпата, забрадена со црни шамии, се разбранува и полека кинисува удолу.

А јас бев сигурен дека таму, сосем улуглава, стои мајка ми и мавта со црната шамија.

Долго зборуваа собрани во една земјанка.

И така, сѐ уште клечејќи, на подот ја посла црната шамија, ги рашири рацете и зареди: - Ристеее, чедо, стани, Ристеее...

Стегната од болката, чувствува дека доаѓа крајот на битисувањето.

И си реков: како ли ќе биде без тате?!

Корено е о нашчо, а големите ветки о албанцко.

Затоа и молкот нејзин е суров, студен и мрачен.

Вистина, мајка изгледаше многу уморна, ама под црната шамија косата и беше сива.

Та не бев само јас што носев црно...

- кога ќе се испулиш од де изгрева с’нце, тогај ќе се сумиш оти од таму гледеме туа со камионите.

Ете, некни поминав покрај едни и ги прашувам: - Што ви е, мили, како сте, што ве боли, што ве мачи, а тие место збор - уште повеке замолкнуваат, повеќе ја стегнуваат црната шамија, пониско наведнуваат глави, пониско спуштаат очи, посилно им стежнуваат срцата...

Мавташе со едното крајче на црната шамија, а со другото си ги имаше покриено очите.

Жената замолкна, воздивна, си го избриша образот со црната шамија и се загледа пред себе.

Крстовица полека свртува глава, погледнува во својата црна шамија распослана на подот и тивко, одвај чујно, изустува: - Ајде, синко, стани на мајка, стани... Стани, Ристеее!...

„Ристо на Дамовци од Крчишта загина. Погребан е под една бука на Аљавица.

Овој напор го огрди, уште повеќе го остаре неговото лице, уште повеќе му ги избразди и му ги искриви брчките.

Ги изнародивме, малите наши, за да, ни гинат по планињето, за да ги гледаме катаден сакати како ги влечат по болници, да трчаме по камионичиштата...

Тие, сите беа облечени во црни фустани и врзани со црни шамии.

Нема ништо живо, освен селската чешма и две старици, забрадени со црни шамии до очите и наведнати над водата.

— Мајките не одат гологлави, ми вели детето, тие сите жалат и носат црни шамии.

И после ја натерал да врзе црна шамија и да клекне да го истажи.

На една од фотографиите. четириесетгодишна жена со црна шамија на глава и тажна насмевка.

- Гори... треска го фати... - таа ја одврза и ја симна од глава црната шамија, ја навлажни со остатокот вода од пагурчето и ја посла врз неговото чело и лице.

- Фимка избриша солзи со крајчето од црната шамија и во тој миг на нејзиното лице Циљка забележа одвај видлива ведрина.

Жените, скоро сите облечени во црно и забрадени со црни шамии, тивко зборуваат, намнисуваат, дремат.

Стапалата и ги завитка со влажната крпа, се забради со црната шамија и тогаш забележа дека на големите прсти од нозете Циљка нема нокти.

Во првиот миг сакаше да се врати, ама се поколеба во намерата, забради црна шамија и со срцето стегнато во грутка, појде дома со наведната глава.

Жената подзастана, се исправи, одврза црна шамија, подзамижа очи и со дланка избриша пот. Застана и тој.

Таа ги навлажни само усните и го накисна едниот раб од црната шамија.

Зема здив, ја брише потта од челото, потоа од лицето и одново се забрадува со црната шамија.

Една од жените - раненосачки, одврзувајќи црна шамија, рече: - Фимка си го најде чедото...

Фимка го спушти на земја ранетиот, седна до него и со крајче од црната шамија полека, со одмерени движења, како аргатка на жетва, ја брише потта од лицето и челото.

Уф, што ми е жал... - со крајчето од црната шамија избриша солзи што и навирија очи. - На, дај му го...

По ковчегот со телото на покојникот, одеа Влаинката, забрадена во црна шамија, стариот Тајко и Марин Крусиќ.