ДИГИТАЛЕН РЕЧНИК НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК

Со еден радикално конструктивистички гест Ататурк го укина старото писмо, коешто се пишуваше со арапски букви и беше мешавина од персиски, турски и арапски, и создаде нов службен јазик од народниот турски.

И називите на неколку музички инструменти се од персиско потекло, како: зурла, саз, тамбура, ќемане.

Сите овие татлии се попаруваат со шербет (од арапски erbet), поголемиот дел се меси со нишесте (од персиски nieste).

Камилски брзо се оттргна од мислата за тврдината и поранешните дискусии со Татко за неа и се врати кон преостанатите зборови како: диван, диванхане, претсобје, ходник, но и голема приемна просторија со убав изглед, обично на горниот кат од куќата (од персиски divanhane), пармак, пармаци, дрвена ограда, на чардакот или на басамаците, направена од тенки летви (од турски parmak, paramaklik); басамак, басамаци (од турски basamak); мердивен, подвижна скала (од персиски merdiven); сандак, порано овој збор бил употребуван за означување вид сандак во кој се чувале алишта и особено невестинското руво, обично се изработувале и украсувале во разни шари, а денес со овој збор се означуваат сандаци направени за разна намена, особено како војнички сандак (турски sandik) и перваз (персиски pervaz), означуваат дрвена конструкција на прозорците и вратите; dolap (од персиски dolap); серген (од турски sergen); мусандра (од турски musandira).

Освен именките и придавките заемки во балканските јазици, Камилски си имаше големи маки и со изборот на најкарактеристичните глаголи во листата на (без)опасните турцизми.

Камилски се задржа и на многубројни лексички траги во балканските јазици на занаетчиската терминологија.

Камилски беше посебно импресиониран од бројот на турските заемки од областа на градежните материјали кои навлегле во балканските јазици од кои некои се употребуваат и денес.

Потоа Камилски, дополнуван од Татко, се задржа на општопознатите зборови кои се среќаваат кај балканските народи како: мезе, вид предјадење (кое обично оди со предјадење), (потекнува од персискиот збор meze); чорба (од персиски şūrbā); ќуфте (од персиски kūfte); ќевап (од арапски kevap); ѓувеч (од турски güveç); тава, тава-ориз (од турски tava); мусака (од арапски musaka); јанија (од турски jahni), сарма, нешто завиткано (од турски sarma), пача (од персиски pāçe), имамбајалди (од турски imam bayildi); пивтија, пифтија (од персиски pihti); пастрма (од турски pastrma); капама (од турски kapama); пилав, јадење со ориз (од персиски pilv); бирјан, пирјан (од персиски biryān); боранија (од турски borani); бунгур (од турски bungur, bulgur); кешкек (од персиски kekek); кајгана (од турски kaygana); таратор (од турски tarator); туршија (од персиски turşī).

Меѓу називите за разните јавни објекти тој ги издвои следните: амам, стара турска бања (од турски hamam); ан, хан (од персиски han); карван-сарај (од персиски kervansaray); конак (од турски konak); механа, меана (од литературен персиски meyhane); кафе, кафеана (од арапско- персиски kahvehane); топана, место каде што се изработувале топови, склад на муниција); кале, тврдина, град (од арапски kale); кула, тврдина, висока беговска куќа (од арапски kule); бина, голема зграда, куќа во изградба (од арапски bina); тарапана, место каде што се коваат пари (од персиски darbhane); апсана, апс, затвор (од арапско-персиски hapishane).

Запре уште на зборовите: чекмеџе, фиока на маса и малечко сандаче со клуч во кое се чувале драгоцености, касета (од турски cekmece); кревет (со потекло од грчки krevet); миндер, послан и подреден со перничиња, (од турски minder); оџак, огниште, димник (од турски ocak); ќумбе, ќумбенце, печка (од персиски kmbet); мангал (од турски mangal), маша (од персиски masa) ќунк, ќунци (од турски knk).

Татко ги истакнуваше зборовите кои со векови опстанале во балканските јазици, не можејќи да бидат истиснати од нови зборови и сметаше дека на листата треба да бидат истакнати тие зборови, што беше во спротивност со првичната концепција.

Климент Камилски во својата темелна потрага по турските заемки, најмногу поаѓајќи од својот мајчин македонски јазик, а потоа и од балканските, во духот на својата првична замисла да се справи со опасните турцизми, се задржа на заемки кои често се среќаваат во разговорниот јазик (повеќето придавки) што се употребуваат како грди, срамни изрази.

Покрај овие треба да се наведат и заемките: гурабија, гурабии (од арапски gurabiye); алва (од арапски helva), со повеќето видови како: ќетен-алва, таан-алва (од турски ketenhelva, tahin helvasi); локум, ратлук (rahat lokumu), потоа неколкуте вида слатки од варено овошје: речел, направено од варени парчиња тиква со ореви (од турски reçel); маџун (од арапски macun); пекмез (од персиски pekmez); пестил (од турски pestil), ошав, варено овошје, особено црни сливи (од персиски hoaf).

Триве последни заемки најчесто се употребувале за означување вид денешни плакари, вѕидани долапи, рафтови слично, а дел од нив се и во денешна употреба.

Ќе имаме многу работа, му рече на Татко, откако овој се напи вода, и без да му одговори на Камилски, земајќи ја листата на заемките од персиско потекло, пред да започне да ги чита најкарактеристичните, рече: Персискиот јазик, како и балканските јазици, за разлика од турскиот и арапскиот јазик, припаѓа во групата индоевропски јазици.

Покрај називите за варени јадења, односно манџите, Камилски се задржа и на големиот број заемки што означуваат разни солени, печени и пржени јадења од тесто, како на пример: универзалната пита (преку грчкото pide), потоа неколкуте заемки за означување разни видови печиво, како на пример: бурек (од турски börek): симид (од арапски simid), ѓеврек (од турски gevrek).

Камилски најде меѓу називите за одделни делови на постелата и неколку карактеристични заемки останати во употреба во балканските јазици до денешни дни како: душек, постела (од турски döşek); јорган (од турски yorgan); јастак, јастаче, јастук (од турски уаѕtk); чаршав (од персиски çarşaf) со поширока употреба како чаршаф за душек, за јорган и покривка на маса и слично; калаф, навлака за перница, а во поново време преслека на тапацирани делови на мебелот (од арапски kalif).

Турските називи и натаму се употребуваат за неколку алкохолни и безалкохолни пијалаци, како на пример: ракија (од арапски raki); анасонлија, вид ракија со анасон (од турски anasonlu); мастика, вид анасонка (преку грчки mastika); шира (од персиски şira).

Меѓу многуте тој ги издвои: абдал од арапски abdal, азган, аирс`з од турски хаирсиз, ајван турски hayvan, ајљаз од турски haylaz, арамија од турски harami, аџамија од персиски acemi, баксуз од турски bahtsiz, будала од арапски budala, билмез од турски bilmez, дембел од турски dembel, едепсаз од турски edfipsiz, зевзек од турски zevzek, катил од арапски katil, копук од турски kopuk, курназ од турски kurnaz, маскара од арапски maskara, муфтеџија од турски mfteci, намќор од персиски namkr, пезевенк од турски pezevenk, резил од арапски rezil, сарош од персиски sarhoş, тамавќар од арапско-персиски tamahkar, туткун од турски tutkun, ќелепур од турски kelepir, ќерата од турски kerata, угурсуз од турски ugursuz; шејтан (ѓавол) од арапски şeytan; шерет од арапски şeret; шапшал од турски şapşal и други.

Тој се определи за следниве најчести заемки: аршин, најраспространета заемка за означување должина, ширина и височина (62-75 см), (од турски аrşin); ока, мерка за тежина, 1 238 г (од турски okka); чифт, пар, рало (од турски çift); еден, непарен, осамен (од турски tek); ѓутуре, кутурица, нешто земено без мера, на куп, наеднаш (од турски gütüre); карар, мера, умерено (од арапски ḳarār); ајар, мерка на чистотата на златото, а и точно и прецизно регулирање на саатот (од арапски ʿiyār); фира, тоа што се отфрла при мерењето и почесто при изработувањето на нешто, отпадок (од персиски fru); урнек, јурнек, образец, пример, кројка, модел (од турски örnеk) Климент Камилски се чувствуваше осамен на бојното поле со турцизмите кои го напаѓаа од сите страни.

Тој од мноштвото заемки ги издвои зборовите: абер (вест) од арапскиот збор haber, акал (ум, разум) од арапски akil, ал (грижа, положба, состојба, мака), арка (протекција, врска), далавера (измама, лага), дереџе (степен, состојба) од арапски derece, дикат (внимание) од арапски dikkat, дубара (клевета, измама) од персиски dubara, еџел (смртен час) од арапски ecel; есап (сметка) од арапски hesap; idare (штедење, издржување), изин (дозвола) од арапски izin, јабана (туѓина), јагма од персиски yama, мајтап (изигрување, подбивање), мерамет (милост) од арапски merhamet, мукает (внимание, интересирање, грижа), намуз (чест, чесност) од арапски namus, нафака (среќа, благосостојба) од арапски nafaka, ниет (намера) од арапски nyet, раат, раатлук од арапски rahat, rahatluk, салтанат (раскош, луксуз) од арапски saltanat, селамет (спас, добар крај) од арапски selamat, тертип (ред, поредок и план, начин) од арапски tertip, ujdurma, uner (чудо) од персиски hner, усул (внимание, внимателно, со мерка) од арапски usul, чалам од турски çаlim, чаре (излез, средство, начин) од персиски çare.

Брзо дозна дека баклавата (од персиски blave) била традиционално познат заеднички десерт на сите народи на Персија и на Османската Империја, но станал и национален колач на сите земји на Балканот, на Средниот Исток и Магреб, а се проширил и во Грузија, Ерменија, Кипар...

Приличен број заемки од персискиот јазик се називи на цвеќиња: ѓул, зумбул, јасмин, јоргован, лале, менекѓе, селвија, шебој, шишмир, потоа неколку зборови во врска со нив како: бостан, карпуз, лимон, наранџа, патлиџан, урма, ѓефтелија.

Тој запре на следните општопознати заемки од оваа област како: алат, направа за работа, прибор инструмент (од арапски alat); бикчкија, остар чевларски нож за кроење кожа (од турски biki); казма, копач, лопата за копање (од турски kazma); токмак, вид чекан од дрво (од турски tokmak); фалака, валака, направа за мачење со која се врзувале и рацете на оној што бил осуден на казна тепање (од арапски falaka); чекич, чекан (од турски eki); ченгел (од персиски engel); алка (од арапски halka); бурма, прстен (од турски burma); и почесто со исто значење заемката чивија (од турски ivi); калем, молив (од арапски kalem); тебешир, креда (од персиски tebeir).

Од јазикот на народното творештво Татко издвои и некои заемки со кои биле означувани разни документи, прогласи, објави од страна на тогашната власт упатувани до своите поданици како што се зборовите: арзоал, молба, претставка (од персиски arousal); хатишериф, султаново писмо, ферман (од арапски hattiserif); бераат, указ, декрет (често за звање или одликување), (од арапски berat).

Во народните говори се сретнува и синонимот на пенџере заемката џам (од персиски cam), што инаку во турскиот јазик означува стакло.

Од безалкохолните пијалаци и денес се среќаваат турските заемки: салеп (од арапски sahleb), чај (од персиски ау), кафе, каве (од арапски kahve) и други...

Како најкарактеристична заемка го истакна зборот сој, со значење род, племе, потекло, сорта (од турскиот збор soy); лагаб, прекар, односно фамилијарно име, со потекло од арапскиот збор lgab; арка, грб, протекција (во преносна смисла), заштита, со честа употреба во балканските јазици (турски arka); евлад, чедо, дете (од арапски evld), дост, пријател (персиски dost), душман, непријател, противник (од персиски dmen),на новогрчки dusmanis, во иста форма и во другите балкански јазици; асија, крвен непријател, од арапски si; кардаш, брат, другар, од турски karda; јаран, пријател и другар, но и љубовник, еквивалентен збор на оваа турска заемка би бил зборот побратим, како и посестрима; јолдаш, и овој збор се употребува со значење на другар, сопатник, пријател, од турски jolda Камилски внимателно и трпеливо го следеше Татковото реферирање на турските заемки за коишто беше задолжен, очекувајќи да ги назначи неподобните, но неговиот избор како да одеше во обратна насока.

Климент Камилски беше изненаден од големиот број позајмени именки од османскотурски во балканските јазици.

Беше очигледно дека тој не можеше да ги опфати сите, да ги зароби главните водачи во својот жолт нотес.

Откако ја вкусија и пофалија мајсторски подготвената баклава, Камилски се најде повикан да се доискаже за потеклото на баклавата: Постојат тврдења дека баклавата прв пат се појавила во Централна Азија, според други во античка Грција, а според трети во Сирија.

Од персиско потекло се и голем број називи на разни јадења, зачини, прехранбени артикли и пијалаци: боза, бурек, дарчин, кајгана, мезе, нишесте, ноут, ошаф, пекмез, пелте, пилав, пиран, реванија, речел, таран, чорба, шарлаган, шеќер, шеќерпаре, шира, ширдан, шкембе и други.

Во листата на најчестите придавки заемки ги вброи: азар, готов, од турскиот hazir; азган, разгален, збеснет, бесен, од арапскиот azgin; бајат од персискиот bayat; батал, пуст, напуштен од арапскиот batil; бетер, полош од персискиот beter; бол, изобилен, доста, доволно од турскиот bol; ѓузел, убав, личен од турскиот güzеl; пишман, покаен од персиски рişmаn; саглам, сигурен, верен, предан од турски ѕаğlаm; сербес од персиски serbes; серт, остар, лут (за тутун) од турски sert; тазе, свеж од персиски taze; татли, благ од турски tatli; терсене, чуден, настран од турски tersine; кибар, чист, елегантен, со вкус од арапски kibar; фукара, сиромашен, беден од турски fukara (арапски литературен fikara), баксуз, несреќен од турски bahtsis; динсуз, безверник од турски dinsiz; требиесуз, невоспитан од турски terbiyesuz.

Камилски за општата листа на (без)опасните османски заемки се задржа и на парите кои се употребувале во времето на османското владеење како разни бакарни, сребрени и златни монети: алтан, златна пара (од турски altin); меџидија, сребрена (бела) и златна (жолта) монета од времето на султан Абдул-Меџид, во втората половина на XIX век (од турски mecidiye); метелик, бакарни пари со различна вредност (од грчки mеtеlik) мангар, мангарче, една од најстарите турски пари со вредност помала од акча (од арапски mangir).

Ги забележа зборовите: туџар, трговец (од арапски tccar); тељал, телал, вид трговец, посредник, но и лице што ги известувало луѓето за продажбата на некаква стока (од арапски telll); ортак, партнер (од турски ortak); џамбаз, трговец со коњи (од персиски cambaz); муштерија, редовен, постојан купувач (од арапски mteri); дуќан, дуќанче (од турски dukkan); есап, сметка (од арапски hesap); алаш-вериш, алаџак-вереџек, купопродажба, размена, пазарење (од турски alışveriş и alacak-verecek); пазар, (од персиски pazar); пазарлак, погодување за цената при купопродажба (од турски pazarlik); ќар, заработка, добивка (од персиски kr); зијан, штета, губиток (од персиски ziyan); фајде, фајда, корист, полза (од арапски fayda); келепур, џабе, нешто добиено за малку пари или под цена, ќелепур-софра, келепурџија (од турски kelepir); бадијава, бадијала, џабе, без пари (бадијалџија, готован, неработник), (од турски bedava и bedavaci).

Татко со своите студии по шеријатско и модерно право на Цариградскиот универзитет, како старо-нов кадија, посебно внимание им обрна на заемките од областа на правно-судската терминологија.

Камилски како значајни ги избра и заемките: мушабак, вид дрвена решетка што се ставала од надворешната страна на прозорците во муслиманските куќи (од арапски muabak); ќепенок, дрвен капак со кој се затворале дуќаните, а дење служел како тезга или излог (од турски kepenk); мазгал, мал тесен отвор на тврдина, а подоцна и прозорче по апсаните и магазите.

Потоа следат и неколку слатки, приготвени првенствено од млеко, како сутлијаш, сутлаш (од турски sütlaç).

Везирот го испрати Цреповиќа и го пријави следниот дипломат, со краток доклад што бара: – Шериф Абдула, пратеник од персискиот шах моли милост за сина му на шахот што се наоѓа како сужен кај нас. – Десет илјади златници – отсечно проговори султанот и ја заврте главата настрана, не сакајќи понатака да зборува со претставникот на победениот шах.